Рекламный блок
Здесь может быть ваша реклама!
| Главная » Рефераты » Разное |
Дүниеге көзқарас
| Размер файла: [53.4 Kb] Формат файла: . | 04.08.2013, 14:42 |
| Скачать | |
| МАЗМҰНЫ КІРІСПЕ........................................................................................................3-4 Дүниеге көзқарас түрлері.........................................................................5-6 Дүниеге философиялық көзқарас........................................................7-12 Мәдени кеңістіктің мифологиялық уақыты......................................13-24 ҚОРЫТЫНДЫ.........................................................................................25-26 Әдебиеттер тізімі..........................................................................................27 КІРІСПЕ Тәуелсіз Қазақстанның ертеңгі болашағына өз үлесін қосатын білікті маман, зерделі азамат болып, ел тағдырын шешуге, қоғам дамуының жауапкершілігін мойнына алуға ұмтылған әрбір жас үшін философия пәнін оқып үйрену өте қажет. Философиянын басты ерекшелігі – әлемді, бүкіл дүниені тұтас қарастырады, оның ішкі байланысын, жалпы даму заңдылықтарын зерттейді. Яғни, ол – дүниетанымдық ғылыми жүйе болып табылады. Сондықтан философияның маңызын, құрылымын, пәнін тереңдеп білу үшін, ең әуелі оның дүниетаныммен байланысын, арақатынасын қарастырып көрелік Белгілі бір адамдардың дербес қызметі ретінде философия ежелгі шығыс елдерінде – Қытайда, Индияда, т.б. елдерде, кейінірек антика дәуірінде ежелгі Греция топырағында қалыптаса бастаған. Бірақ, оның түпкі туындайтын түбірі адамдардың әлемдегі айрықша болмысында,дүниеге өзңндңк қатынасында жатуы тиіс. Ол қатынас жануарлардың өзін қоршаған табиғи ортаға қатынасынан мүлдем өзгеше. Жануралар табиғи дамудың төл туындысы, белгілі бір географиялық ортамен тікелей үйлескен, олар өздерін табиғаттан бөліп, оған бір бөгде күштей сырт қатынас жасай алмайды. Сондықтан олар үшін табиғатты игеру, оны түсіну, ішкі сырына қанығу мәселесі тұрған жоқ. Адамдар болса, ортаға тікелей бейімделудің нәтижесінде емес, сол ортаны игеру қызметі нәтижесінде, оған дәнекерлі, құрал саймандар арқылы, өзара қоғамдасу арқылы қатынасады. Бұл процесс өзі атқаратын іс – әрекеттерді де, оның өзгеретін объектісін де және ақырында өзінің кім екенін де белгілі дәрежеде көре білуді, түсіне білуді де қажет етеді. Осыған орай адам табиғатқа, жалпы әлемге солардың тек бір бөлшегі ғана емес, олардан біршама бөгделенген, оқшауланған сырт күштей қатынас жасай алады. Сол арқылы ол өзін де өзгертіп, өзінің мүмкіндіктерін ортаның мүмкіндіктерін ұштастырады, өзіне де сырт көзбен қарай алады. Бұл, әрине, адамдардың өзгере беретін жағдай. Айтылмаш жағдай адамның әлемдегі алатын орнын, оның өмірінің түпкі мәнін, оның кім болатындығын, юолуы керектігін алдын ала шешілген, онсыз – ақ, онан бұрын –ақ аныұталған мәселе ретінде қарамайды. Керісінше оның барлығын адамның өзі шешуін, өзі анықтауын керек етеді. Яғни, адам әлемі үнемі белгілі бір дәрежеде шешіліп, не шешілмей жататын, бірақ толассыз оның алдында шешілуін, анықталуын күтіп тұрған жұмбақтай болып тұрады. Дүниеге көзқарас түрлері Дүниетаным, дүниеге көзқарас дегеніміз – айнала қоршаған орта, бүкіл әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орны, тіршіліктің мән – мағынасы туралы көзқарастардың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы. Дүниеге көзқарас адам қоғамымен бірге пайда болған қоғамдық тарихи құбылыс. Оның шығуының қайнар көзі – адамның өзі, адмның тіршілік болмысы. Дүниеге көзқарастың негізгі ұғымдары - «дүние» және «адам». Олар ажырамас бірлікте. Яғни, адамнан бөлектенген дүние және табиғат, сондай –ақ сыртқы дүниемен салыстырылмаған адамның іс – әрекеті, ішкі рухани өмірі, әрқайсысы өзінше дүниетанымды құрай алмайды. Дүниеге қатынасы арқылы адам өзінің тағдыры мен өмірлік позициясын, сүйіспеншілігі мен сенімі туралы белгілі бір көзқарастар аумағын кеңейтеді. Адам мен дүние арақатынастары бір бірімен жаңа байланыста қаралған сайын, сыртқы материалдық әлем және ішкі рухани дүние туралы түсініктер тиянақталынады. Осыдан келіп дүниеге көзқараста, біріншіден, әлем, табиғат және қоғам туралы, екіншіден адам және оның дүниедегі орны туралы, үшіншіден, болмыс пен болашақтың мән – жайы туралы көңілге қонымды түсініктер қалыптаса бастайды. Дүниетанымның тұтастығын қарастыратын негіз – білім. Білім адамның көкірегіне қоныс теуіп, санасына ұялап, оның өмір тәжірибесінің елегінен өтіп барып, сенімге айналады. Сенім дегеніміз – дүниеге көзқарастың түп қазығы, бағыттаушысы, адамның өз позициясына, тоқыған ойына, істеген ісіне, ұмтылған мұрат мақсатына деген беріктігі. Сенімі берік адамның көзқарасы, дүниетанымы нақты, ісі қонымды, бағыты қашан да айқын. Дүниеге көзқарастың қалыптасуы табиғи, әлеуметтік жіне нақты мәдени ортаға тәуелді. Дүниеге көзқарасты ғылыми және ғылыми емес, қарапайым деп бөлуге болады. Сөйтіп, қарапайым дүниетанымда мифологиялық, діни және ғылыми көзқарастар, материалистік және идеалистік ағымдар араласып жатады. Ал тарихи тұрғыдан алғанда дүниеге көзқарастың мифологиялық, діни, натурфилософиялық және философиялық түрлері қалыптасты. ( Ә.Х. Тұрғынбаев, «Философия» , Алматы 2005, 12-16 бб) Дүниетанымның тарихи түрлері Дүниеге философиялық көзқарас Философиялық көзқарас адамдардың санасында бір – бірімен тығыз байланысты да қарама – қарсы екі ұғым – «материалдық» және «идеалдық», «объект» және «субъект» деген ұғымдар қалыптасқаннан кейін пайда болды. Философиялық ойлау бұларды қарама – қарсы қарастырмай, оларды әрдайым белгілі бір қарым – қатынаста қарастырды, атап айтқанда идеяның, сананың материяға, руханилықтың болмысқа қатынасын қарастырды. Бұл философияның негізгі мәселесі деп аталады. Философтардың, жеке адамның дүниеге көзқарасы қандай болсын, ол бұл мәселеден аттап кете алмайды, өйткені олардың философиялық көзқарастарының мазмұны мен сипаты осы мәселеге қарай шешіледі. «Бүкіл философияның, әсіресе ең жаңа философияның ұлы негізгі мәселесі – ойлаудың болмысқа қатынасы жайындағы мәселе» - деп атап көрсетті Ф.Энгельс. Философияның негізгі мәселесінің мәні шындықтың екі негізгі типінің – объективтік, материалдық және субъективтік, идеялық жақтары бар екенін және олардың қайсысы алғашқы, қайсысы кейінгі екенін мойындауда: материя санадан бұрын пайда болған ба? – деген сұраққа жауап беруде. Философиялық көзқарастың өзі де осы сұраққа жауап іздеудің барысында пайда болды. Сананың материяға қатынасы қандай деген сұраққа жауап берулеріне қарай философтар үлкен екі топқа, екі лагерьге бөлінді, - деп жазды Ф.Энгельс. – Олардың ішінен рух табиғаттан бұрын болған дегендері, сөйтіп сайып келгенде, дүниенің жаратылуын қайткенде де мойындағандары... идеалистік лагерьді құрды. Ал енді табиғат негізгі бастам деп есептегендер материализмнің түрлі мектептеріне қосылды. Философияның негізгі мәселесі материалдық пен руханилықтың қайсысы алғашқы деумен ғана шектелмейді. Ол сонымен қатар мтаериалдық деп нені, руханилық деп нені түсіну керек деген сұрақты да қамтиды. Осыған байланысты материализмнің ішінде де, идеализмнің ішінде де негізгі философиялық мәселені қоюына, шешуіне қарай түрліше жеке тармақтар пайда болады, Мәселен, Гегель алғашқы бастама деп адамнан тыс ойлауды («абсолюттік идеяны») түсінсе, Дж.Беркли дүниеде бардың бәрінің негізі түйсік деп санайды. Көпетеген марксизмге дейінгі және марксистік емес кейінгі философтар сананың материяға қатынасын философияның негізгі мәселесі емес деп есептейді. Ф.Бэкон үшін, мәселен, таби,аттың дүлей күштерін игеру философияның негізгі мәселесі болып табылса, ХХ ғ. Француз философы А.Камю үшін ол негізгі мәселе – өмір сүру қажет пе әлде жоқ па? – деген мәселе болды. Марксизмге дейінгі ойшылдардың ішінде негізгі философиялық мәселенің мәні мен мазмұнын дұрыс түсінуге бәрінен де жуығырақ келгені неміс философы материалист Л.Фейербах болды. Философиянын негізгі мәселесін дұрыс тұжырымдап қоя білген және оны ғылыми тұрғыдан дәйекті түрде шешіп берген Ф.Энгельс болды. Ол бұл мәселені қоғамдық – тарихи практиканың шешуші рөлін негізге ала отырып қарастырды. Адамның дүние туралы ой – пікірлерінің бәрі, сайып келгенде, оның негізгі философиялық мәселені қалай шешетініне байланысты болады – дүниенің мәңгілігі және құбылстардың заңдылығы бар ма, дүниені танып білудегі мақсат не және ол үшін керек, ақиқат деген не? – деген сияқты толып жатқан сұрақтардың бәрінің жауабы сол негізгі сұрақтың жауабына тәуелді. Философияның негізгі мәселесінің қалай шешілуіне байланысты қоғам өміріндегі әлеуметтік мәселелер де өз шешімін табады. Айталық. Алғашқы қауымдық қоғамда адамдар неге ұйымшыл болды, ал қазіргі капитализм тұсында – «өзімшіл», дарашыл, адамгершілік түсініктері мүлдем басқаша? Егер, мәселен, сананы, рухты алғашқы деген идеалистердің пікірімен келіссек, онда антагонистік таптық қоғамдарда еңбекшілер ғасырлар бойы қанау мен езгіде болып келгендігінің себептерін қоғамның экономикалық – таптық құрылымынан іздемей адамдардың санасының төмендігінен, ақыл – ойының кемшіліктерінен іздеуге тура келер еді. Осы күнгі идеалист философтардың кейбіреулері философияның негңзгң мәселесі деген мүлдем жоқ. Ол ойдан шығарылған жалған мәселе деп дәлелдеуге тырысады. Олардың кейбіреулері «руханилық» пен «материалдық» деп шек қоюдың өзі де тек шартты, тіпті, керек десе, құры бос сөз дейді. Мысалы, ағылшын философы Б.Рассельдің түсінігінше, «материя» және «рух» деген сөздермен аталатын нәрселердің бар екені шүбәлі, өйткені олар «сезімдік фактілерден» шығатын логикалық құрылымдар ғана. Алайда буржуазиялық философтардың негізгі философиялық мәселені жоққа шығармақ болған әрекеттері мүлдем қисынсыз екенін адамның ойлау, дүниетану тәжірибесі дәлелдеген үстіне дәлелдеп отыр: ойлаудың ойлау объектісінен (мәселен, физикалық денеден), түйсіктің түйсінілетін нәрседен, яғни көру, есту арқылы қабылданатын нәрседен сапалық айырмашылығын қалай жоққа шығаруға болады? Енді бір философтар философияның негізгі мәселесі – адам өмірінің проблемалары (шешілмеген мәселелері) деп дәлелдемек болды. Әрине адамның қоғамдық өмір мәселелері бүкіл философияда, әсіресе маркстік философияда маңызды орын алатыны күмәнсіз. Бірак адам мәселесі материалистік тұрғыдан да, идеалистік тұрғыдан да түсіндірілуі мүмкін, сондықтан ол философияның негізгімәселесі бола алмайды. Философиянын негізгі мәселесі – философияның түрлі теориялық мәселелерін шешекенде басшылыққа алатын, оларға бағыт сілтейтін басты принцип болуы тиіс. Философияның негізгі мәселесінің екі жағы бар, Бірінші жағы –дүниенің мәні, табиғаты туралы (онтологиялық) мәселе, екіншісі – дүниенің танымдылығы туралы (гносеологиялық) мәселе. Алдымен негізігі философиялық мәселенің бірінші жағын қарастырайық: дүниенің бастапқы негізі не, материя ма, әлде идея ма, табиғат па, әлде ой – сана ма? – деген сұрақтың екі – ақ жауабы бар. Алғашқылық материя, табиғат, ал идея, ал ой – сана кейінгі, екіншілік деушілер материализм бағытын құрады, ал идея, ой – сана алғашқы, материалдық дүние, табиғат одан кейінгі, екіншілік дейтіндер идеализм бағытын құрады. Бұл екі бағыт монистік, яғни дүниенің бір ғана бастамасын мойындаушы бағыттар (материалистік монизм және идеалистік монизм) деп аталады. Логикалық дәйектілік тұрғысынан алғанда, философияның негізгі мәселесінің бірінші жағының басқаша (үшінші) шешімінің болуы мүмкін емес. Бірақ философия тарихында бұл мәселенің үшінші шешімін табуға әрекет жасаушы бағыт та болады. Дуализм деп талатын бұл бағыттың өкілдері материя алғашқы, идея да алғашқы, өйткені олар бір – бірінен тәуелсіз өмір сүретін екі бастама деп дәлелдемекші болды. Бұл бағыттың негізін салған басты өкілдері Р.Декарт (XVII ғ. француз философы, математигі) және И.Кант (XVIII ғ. неміс философы) материализм мен идеализмді ымыраластыруға әрекет жасады. Дуализм материализм мен идеализмнен бөлек үшінші бір философиялық бағыт бола алмайды, өйткені философияның негізгі мәселесінің әлі екінші жағының шешімі бар. Ол адам дүниенің объективтік заңдарын, мәнін танып біле ала ма, әлде дүниені танып білуге болмай ма? – деген мәселе. Дүниенің танымдылығы туралы бұл гносеологиялық мәселені (сұрақты) шешуде дуализм, сайып келгенде, идеализмге бой ұрады, өйткені ол материя мен сананы бір – бірінен бөліп тастау арқылы таным теориясы мәселесінде агностицизмге, яғни дүниені танып білуге немесе толық танып білуге болмайды деген көзқарасты жақтайтын субъективтік – идеалистік тұжырымға келеді. Міне сондықтан да Ф.Энгельс философияда екі – ақ бағыт – материализм мен идеализм ғана бар, ал қалған «измдердің» бәрі, сайып келгенде, осы екеуінің жеке тармақтары ғана деп атап көрсеткен болатын. Енді бір философтар идеализмнің жекелеген қағидаларын материализмнің қағидаларымен және керісінше ұштастыруға әрекеттенеді. Мұндай философиялық әрекет эклектизм деп аталады. Материализм де, идеализм де дамудың ұзақ тарихи жолынан өтті. Осы даму барысында олардың көптеген тарихи түрлері және олардың арасында үздіксіз ой – пікір күресі болды. Материализм идеализммен күресте әрдайым өз тұсындағы ғылыми білімдерге, практикалық іс – әрекеттің жетістіктеріне сүйенді, ал идеализм әрдайым дінмен, шіркеумен одақтаса отырып, материализмге қарсы күресті. Қысқасы, материализм ғылыммен бірлікте, ал идеализм дінмен бірлікте өмір сүрді.( Ә.Х. Тұрғынбаев, «Философия» , Алматы 2005, 12-16 бб) Философия пәні Философиялық білімнің құрылымы Мәдени кеңістіктің мифологиялық уақыты Рухани мәдениетте реалды уақыт адамдық экзистенциалды ішкі дүние қажеттіліктерімен, ақыл парасат және сезім – тылсым бейнелерімен, оның психологиялық және әдетілік түсініктерімен қосарлана келеді. Қысқаша айтқанда, ментальды уақытты оның субъектісі мәдени тұлғаны нақтылы қарастыру арқылы ғана түсінуге болады. Мұны назарға салып отырғанымыз – соңғы кезде «модаға» айналған қазақ халқының дүниетанымын тарихи процестен тыс қарастыратын басылымдардың көбеюі. Түзу сызықтық емес, циклдық уақыт есебі көне заманнан қазіргі кезге дейін сол күйінде өзгеріссіз келген жоқ. Этномәдени уақыттың өзгеруі міндетті түрде оның халық санасындағы бейнелерін де өзгертіп отырады. Қазақтың дәстүрлі түсінігіндегі уақыт өлшемдері тарихи мәдени эволюцияны бастан кешірген. Ал жыл айыру, мүшел, маусым, күнтізбе, ай, жыл атаулары, т.б. туралы жарияланған мәліметтер – осы ұғымдардың тек қана тілдік ныснға айналған көрінісі. Олар ұлттық мәдениеттің даму сатылармен, дүниетанымдық типтерімен, мәдени қарым – қатынастағы уақыт туралы әр түрлі ілімдер немесе көркем бейнелер, таңбалардың әсерлерімен қалыптасады. Мәдени сұхбаттасудан оқшау көшпелілер болмағаны сияқты, белгілі бір этномәдени уақыт өрісінде таза мүшелдік есептеу жүйесі болмаған. Мұны теріске шығару дегеніміз мәдени сабақтастық пен өркениеттер байланысын бекерге шығару. Философиялық зерттеулер уақыт туралы ұғымдар мен бейнелерді тарихи жіктеуге мүмкіндік береді. Белгілі зерттеуші А.Қасымжанов қазақтың өзін және дүниені тануының кейбір уақыттық кезеңдерінің сипаттамасын әмбебап тәртіптің үлгілерімен салыстыра отырып, төмендегідей типологияны ұсынады: 1. «Мифология. Бұл – барлық халықта өткен адамзат сана – сезімінің алғашқы тарихи нысаны. 2. Ренессанс. Сөзбе – сөз бұл қайта туу, қалпына келтіру, мәдениеттің қайсыбір классикалық жағдайына қайта оралуы деген сөз. 3. Ағартушылық – қазақ халқының ХІХ ғасырдағы рухани мәдениетінің маңызды бөлігі болыптабылады». Қазақ мәдениетіне қатысты басқа басылымдардың көпшілігінде хроноптық типология не ғасырлар бойынша, не шаруашылық – әлеуметтік типтер негізінде, не бұрынғы формациялық сатылар тұрғысыннан берілген. Қ.Бейсенов «Қазақ топырағында қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері» атты еңбегінде әпсаналық, пәлсапалық, шешендік және сазгерлік пен ақын – жыраулық бөліктерді атап өтеді. Мәдени эмпирикалық деректер мен айғақтарға талдау жасай келе және ғылыми ілімдерге сүйене отырып, этномәдени уақыттың рухани дүниетанымдағы (негізінен қазақ халқының) мынадай типтерін атап өтуге болдаы: 1. Мифологиялық уақыт; 2. Архетиптік уақыт; 3. Өркениеттік уақыт; 4. Дәстүрлік уақыт; 5. Инновациялық уақыт; Әрине, бұл жерде келтірілген типологияны ғылымның соңғы сөзі деп үзілді кесілді пікір айтудан аулақпыз. Түрік халықтарының рухани мәдениеті философиялық ой елегінен әлі жеткіліксіз өткен. Келтірілген жіктеудің ары қарай өзгеретініне сеніміміз мол. Тағы бір ескеретін жайт: жоғарыда бүкіл қазақ мәдениетінің типологиясы емес, оның уақытты игеру сатылары келтірілген. Ежелгі дәуір мәдениетінің дүниетанымы – миф. Ежелгі миф аңыздар алғашқы адамдардың тіршілігінің маңызды белгісіндей, олардың символдық (рәміздік) мазмұны арқылы адамзат қоршаған ортаны және уақытты әрі игерді, әрі түсінді. « Миф, - деп жазады А.Қасымжанов, - алғашқы қауым адамына тән ойлаудың бірінші бөлінбеген формасы. Мұнда поэзия мен ғылымның, дін мен моральдің , рационалды әсердің элементтері бар. Мифологиялық дүниетанымның кіндігі – кеңістік пен уақытты адаммен жақындастыру талпынысы, бағдары. Мифологиялық уақытта адам мен табиғаттың арасында алшақтық жоқ. Миф алғашқы адамдардың тіршілігінің ажырамас бір бөлігі болып табылады. А.Ф. Лосев атап өткендей, миф дегеніміз ойдан шығарылған қиял да.ғылыми қағида да, символикалық таңба да, діни сенім де емес. Ол – сөз құдіретіне ие болған мәдени тұлғаның тарихы (уақыты). Мифтік уақыт туралы сөз қозғанда оның жазусыз мәдениетпен бітісе қалыптасқанын ескеру керек. Мифтік түсініктерге, болжамдарға, көріпкелдік пен сәуегейлікке арқа сүйеген жазусыз мәдениет өз пиғылын жеке адамның еркінен тыс жағдайда жүзеге асырады. «Ұжымдық тәжірибе мен әдет – ғұрыпты арқау еткен қоғамның қуатты болжау мәдениеті болуы шарт. Ал бұл табиғаты, әсіресе, аспан шырақтарын бақылауды міндетті түрде ынталандыра отырып, мәдениеттің жазбасыз сипатымен орайласуы әбден кәдік», - дейді Ю.Лотман. Бұл үзіндіден, мифологиялық танымның уақыт пен кеңістікті игеру құралы екендігін көреміз. Жазулы ақпарат жоө кезінде миф оның қызметін атқарған, адам мен дүниенің дәнекері болған. Кейін құдай адамдарға кітап (Інжіл, Құран, Библия) сыйлаған соң, мифологиялық дүниетанымды дін мен философия ығыстырды. Бәрақ ол уақыт ағынында жоғалып кетпей, баспананы көмескі сана (подсознание) мен архетиптік жадыдан табады. Мифологиялық уақыттағы сакральды (қасиетті) мағынасы бар мотив – адамның биологиялық өмірі, оның тууы мен өлімі. Қауымдағы ең бірінші бөлініс – жыныстық бөлініс. Оның негізінде мифологиялық сана уақыттан тыс тұратын алғашқы абсолютті бейнелердің бірі – Алғашқы Ата – Ана туралы түсінікті қалыптастырады. Егер діни түсініктегі Адам ата мен Хауа ананы құдай жаратса, мифологиялық Арғы Тек – табиғат туындысы, тотем (киелі жануар). Мифологиялық уақыт кеңістіктік – уақыттық континиумда адам мен әлемнің арасында ешқандай алынбайтын кедергі жоқ. Мифологиялық кейіпкердің сөзі мен ісі синкреттік және тұтастық сипатта болады. Оның бірлігін жүзеге асыратын күш – салт – дәстүрлердің мызғымас жүйесі. Тек осы арқылы адам өзіне бір тұрақтылық табады. Сонымен, мифологиялық кезеңде адам мен табиғаттың арасындағы бірлік ерекше жоғары дәріптелді. Егіншілік пен бақташылық, тіпті, қолөнердің өзі ежелгі дәуір мәдениетінен табиғатпен сырлас болуды талап етті. Скиф – сақ өркениетіндегі «аң стилі» , қытайдың инь, ян бастамалары, Египет пен Шумердегі өліп, қайта тірілген құдай туралы аңыздар табиғатпен үйлесімдікке шақыратын рәміздер. Қазақтың арғы ата – тектерінің уақытты мифологиялық тұрғыдан түсінуі әлемдік үлгілерден алыс жатқан жоқ. Мәдениеттанулық структуализмнің өкілдері (В.Пропп, К.Леви – Стросс) әр түрлі халықтардың мифтері мен салт – дәстүрлерін зертей келе олардағы құрылымдық ұқсастықты атап көрсетті. Мысалы, ежелгі гректердегі циклоп пен түрік халықтарының Төбекөз туралы мифтері тек мазмұндық емес, сонымен бірге құрылымдық ұқсастықты танытады. Мифологиялық уақыттың барлық халықтардың немесе этникалық топтардың көне мәдениетін қамтығаны белгілі. Ағылшын мәдениет тарихшысы Э.Б.Тейлор мифтердің мынадай түрлерін атап өтеді: 1. Философиялық немесе түсіндірмелік; 2. Нақтылы, бірақ бұрмаланған деректерге сүйенген мифтер; 3. Тарихи және аңыздық тұлғалар туралы мифтер; 4. Фантастикалық және метафоралық мифтер; 5. Саяси – әлеуметтік және тұрмыстық мифтер. Енді мифологиялық уақыттың өзіндік ерекшеліктеріне тоқталып өтейік. Көп дәлелдеуді қажет етпейтін нәрсе – мифологиялық уақыттың реалды уақытпен жақындығы. Алғашқы білім жеткіліксіздігінен реалды дүниені қиял, ойдан құрастырылған тиісінше жасанды бейнелер арқылы түсіндіргенімен, ол ақылы шарықтаған Жаңа Заман адамынан табиғатқа жақын тұр. Мифологиялық тұлға реалды уақытты өзінің виртуалды, ішкі, тылсымдық уақытымен қабылдайды және ол адамдық дүниемен бірге өтеді. Мифологиялық уақыттың дені оқиғалардан, оның мифологиялық тұлғаның іс – әрекеттерінен тұрады. Оқиға да, әрекет те ерекше бір құрастырылған хронотоптарда өтеді. Олардың алмасуы мен өзгеруі адамнан тысқары болатын реалды уақыт пен кеңістікте өтпей, осы мифологиялық хронотоптар арқылы жүзеге асады. Бұл этностық уақытқа да тән құбылыс. «Уақыттың баяу немес жылдам жүруі оқиғаның тығыздығына тікелей қатысты. Бір ғажабы оқиға азайып сирей бастаған жерде уақыт жылдам жүреді. Оқиғаның өзі баяндалмайтын жерде оның орнын уақыт толтырады. Жалпы уақытты айтып ескертіп отыру оқиға қоюлығы азайған жерде еске түседі» - деп Ш.Ыбыраев өз ойын түйіндейді. Мифологиялық уақыттың есептеу нүктесі Ілкі Тектің (Первопредок) жаратылуынан басталады. Бұл шексіз кеңістік пен уақытты көне санадағы меңгерудің бір тәсіліне жатады. Ж. Қаракөзова мен М.Хасановтың атап көрсеткеніндей, уақыттың бастамасы ретінде Үйлесімдіктің (Гармонияның) Ретсіздіктен (Хаостан) пайда болуы алынады. Көк – Тәңірі, Жер – су мен Ұмай ананы айтпағанның өзінде, түрік халықтарының арғы Ата – тек туралы түсініктері тарихтың алыс қойнауларында қалыптаса бастаған. Көк бөрі туралы аңыздар, Ш.Айтматовтың және Ю.Рытхэудің көркем шығармаларында бейнеленген тотемдер Бұғы ана мен Алып балық (кит) мифологиялық уақыттың әсерлі белгілері еді. Тотемдік Ілкі Тек адам мен табиғаттың ішкі тұтастығын білдіретін маңызды дүние – танымдық түйнекке жатады. Зерттеушілер Ілкі Тек жалғыз адам өліміне тән деп есептемейді, Ол бүкіл ғарыштық әлемді, үш дүниені (жоғары, орталық және төменгі) қамтитын көрініске жатады. Мысалы, көшпелілер әрбір түлікті белгілі бір ғарыштық стихиямен байланыстырады: ... ешкі – сайтаңнан, қой – оттан, түйе – сордан, жылқы – желден, сиыр – судан. Бұл стихиялар (дүлей күштер) ғарыштық жасампаздықтың таңбалары: сиыр – өлім мен дүниенің, түйе – Жердің, «еш» деген түбірі бар ешкі – хаостың, бостықтың таңбасы. Кейін қазақтың дәстүрлі мәдениетінде тотемдік ұғымдар қалғанымен, олардың нақтылы көріністері өзгерді. Әрине, тотемдік түсініктер тек этникалық уақыттың бастама нүктесімен шектелмеген. Қазақ мәдениетінің архетиптік уақытында қалыптасқан және дәстүрлік уақытта жан – жақты қолданылған уақытты циклдік есептеу жүйелері арқылы (мүшел, жыл қайыру, мүшел жас, амал мен тоғыс, халық календарі) түсінудің алғышарттары мифологтялық кезеңде пайда бола бастаған және ол тотемдік уақыт бастамасымен тікелей қатысты болған. Бұл туралы Ш. Уалиханов былай деп жазған: «Мүшел есебі бұдан 3 – 4 мың жыл бұрын шыққан... Тарихи зерттеулер бойынша алғашқы мүшелде төрт – ақ хайуан болған: ұлу, бөдене, барыс және тасбақа. Бұлар дүниенің төрт тарапы мен жылдың төрт мезгілін бейнелеген. Ұлу – шығыс пен көктемнің, бөдене – оңтүстік пен жаздың, барыс – батыс пен күздің, тасбақа – солтүстік пен қыстың ишараты болған... Бертін бұл мүшел 6. 8. 10 хайуанға жеткен... Мүшел сөзінің қайдан және қашан шыққаны белгісіз». Қазақстан мәдениетінің тарихын зерттеуші Ә.Хасенов бұл туралы былай пайымдайды. «Ежелгі түрік сөздеріне талдау жасай келе «мүш йыл» және «мүш ел» сөздеріне тоқтауға болдаы. Мүш – он сөзінің бір нұсқасы (алтмұш – алпыс, алты, он, жет мүш – жеті он). Сонда «мүшйыл» - он йыл болмақ. Мағынасы тұрақсыз, шатаса беретін ұлу мен мешінді кейін қосылды деп есептесек, Орхон түркілерінің алғашқы мүшелінде он жыл болды деген қорытынды шығады». Мифологиялық уақытты басқа типтер ауыстырғаннан соң да тотемдік түсініктер халық жадында архетиптік қызметін атқарып, баксқа бір рәміздер мен таңбаларға айналады. Мысалы, Ата тек тотем Көкбөрі жаугершілік және бостандық үшін күрес заманында қайсарлыққа шақырған рәміздік рөл атқарған. Сүйінбай ақынның мынадай жолдары бар: Бөрі басы ұраным, Бөрілі менің байрағым, Бөрілі байрақ көтерсе, Қозып кетер қайдағым! Қазақтың ұлттық ойындарының бірі көкпардың төркінінде «көкбөрі» ұғымы жатыр. Мифологиялық уақыттың тағы бір ерекшелігін мәдени дисперсия немесе синкретизм деп атауға болады. Әр түрлі әлемдер мен мәдениеттердің тоғысуы, уақыттық кезеңдердің бір бірімен араласып кетуі, қиял ғажайып оқиғалардың тұрмыс шындығымен бірге жүруі - мифтік санаға тән құбылыс. Мысалы, «Қобыланды» эпосы – қыпшақ тайпаларының сыртқы жауларымен күресін бейнелейтін нақтылы тарихи хронотопы анықталған батырлық жыры. Алайда, бұл эпоста кезедесетін Құртқаның шешесі Көктен кемпір, Баба Түкті Шашты Әзиз бейнелері исламға дейінгі мифологиялық кейіпкерлер болып табылады. Осындай мысалдарды қазақың рухани мәдениетінен көптеп кездестіруге болады. Әрине бұл айналмалы уақыт пен кеңістік мифологиялық санада өзгерістерге ұшырап отырады. Мифологиялық кейіпкердің өзі бас кезінде стихиялық күштерден толық тәуелді болса, адамдық мәдениеттің нығаюы нәтижесінде оның дербестілігі айқындала бастады. Бұл туралы С.Қасқабасов былай дейді: « ... мифологиялық сананың екінші кезеңіндегі қазақ мифтерінде адам өзін қоршаған ортадан бөлек, айрықша жан деп пайымдайды және оның басқа жанға немесе нәрсеге айналуы адам еркі бойынша емес, сыртқы басқа әсерлер бойынша өтеді. Әдетте, бұл біреудің қарғысы немесе тәңірінің, құдайдың жазасы түрінде болады. Бірақ қарғау және құдайлық күштердің араласуымен болған айналыстың өзі сөз арқылы жүзеге асырады, себебі, бұл уақытта (анимизм мен тотемизмнің орныққанынан кейін) магия өте дамыған еді». Магия уақыт ұғымымен тікелей қатысты. Ол құбылыстар мен заттар дүниесіне ешқандай технологиясыз және құралсыз. Өз қалауымен әсер ететін ерекше ритуалдық әдіс есебінде енді. Яғни, магия түзу сызықтық уақыт пен жазық кеңістік әлеміндегі құбылыстарды ерекше бір тылсымдық күшпен өзгертуге негізделген. Оны объектіні билейтін субъект деп те қарастыруға болады. Көптеген зерттеушілер магияны шамандық дінмен байланыстырады (Л.Гумилев, Э.Тейлор, Д. Фрэзер және т,б,). Мифологиялық уақыттың тағы бір ерекшелігі оның болжамдық функциясымен байланысты. Мәдениеттер типологиясы ілімінде мифтік уақыт пен кеңістік тек баңдар емес, сонымен бірге адамдардың болашақты білуінің құралы болды. Кейбір зерттеушілер мифологиялық сана өткен щақ пен қазіргі жағдайдың аумағынан шыға алмайды деген пікір айтады. Бұл, біздің ойымызша, дұрыс емес. Мифологиялық уақытқа сүйенген мәдениеттің болашақ туралы болжамдары ақыл – ой мен логикаға негізделуден гөрі, адамның ішкі интуициялық және тылсымдық қабілеттеріне иек артқан. Бұл мәселе ғылымда тек соңғы жылдары дұрыс бағытқа қойылып, бұрынғы «мистика» деп айдар тағылған оның парапсихологиялық таным мүмкіншіліктері зерттеу объектісіне айнала бастады. Әрине, көптеген болжамға байланысты мифологиялық түсініктерді өз мүддесіне қатысты әдейі бұрмалаушылық та кездеседі. Мысалы, хиромантия (алақанның сызықтары бойынша адамның тағдырын анықтау), гаруспикация (отқа қыздырылған малдың жауырын сүйегі арқылы құбылстарды болжау), астрология (зодиак жұлдыздары арқылы...), құмалақ салу және т.б. осы сияқты «болжамдар» өтпелі заман тәрізді қиын – қыстау уақытта көбейіп те кетеді. Алайда, болашақ бейнесін түсінуге ұмтылу ертедегі мифологиялық уақыттың маңызды қасиеті еді. Болашақ бейнесі мифологиялық сана үшін эсхатология т.рінде болады. Яғни, тарихи уақыт ақырзаманмен бітеді деп есептелді. Оның, тіпті, ғарыштық мифтері де болды. Мысалы, Темірқазық жұлдызын айналып жүрген Жетіқарақшы жұлдыздары не Үркердің қызын, не Ақбозат пен Көкбозатты ұрлап алған күні ақырзаман болады екен деген миф бар. Бірақ ақырзаманмен бітетін уақыт бағыты, әдетте, этномәдени жүйенің күйзеліс, дағдарыс кезеңіне тән. Бұл, көбінесе, мәдени тұтастықтың әлсіреуі, көсемдер мен әскери басшылардың этностың болашағын ойлауды қойып, өз бастарының қамын алдыңғы қатарға қойғанда орын алады. Басқарушыларынан түңілген халық күйгілікке бет бұрып, әділетсіздікке әркім тиесілі жазасын алатын ақырзаман болады деген түсінікпен қарсы шығады. Әрине, қазіргі кезден болашаққа секірудің басқа түрлері де бар. Жалпы алғанда, болашақ уақытты халықтық дүниетаным этиканың жақсылық және жамандық ұғымдары тұрғысынан баға беру арқылы болжайды. Кейін діни санада уақыт мәресі тозақ және жұмақ ұғымдары арқылы түсіндірілген. Бұл мифологиялық болашақ түсінігінен күрделі және тұлғаның өміріндегі құндылықтар жүйесімен байланысты. Мифологиялық уақытта болып кеткен оқиға мен оның қазіргі қалпы мен болашағы арасында кедергі тұрған жоқ. Қайталанбалы уақыт өрісінде әлі болмаған, бірақ ықтимал нәрселерді беру тәсілі әр түрлі: жору, ішкі дүниесімен сезіну, магия, теріс бағыттарға кедергі қоюға тырысу, аластау және т.б. Осылардың ішіндегі ең көп тарағаны – көрген түсті жору. «Түстің өзі, - дейді Ш.Ыбыраев, - ауыспалы мағынада, астарлап көру және тура мағынасында, өмірде қалай болып жатса сол қалпында көру түрінде керек. Бірақ қандай болған күнде де екеуінің атқаратын қызметі біреу – болған (не болатын) жақсылықтан (не жамандықтан) хабардар ету. Түстегі жақсылық жаманшылыққа, жаманшылық жақсылыққа еш уақытта айналмайды». Мифологиялық уақыттың нышандары кейінгі даму барысында жоғалып кетпей, рухани мәдениеттің терең қабаттарында өз әсерлігін сақтап қалады. Этномәдениеттің өзегін құрастыратын құндылықтар жүйесін мәдениеттануда архетип деп атайды. «Архетип» үғымын ғылымға енгізген – К.Г. Юнг. Оның пікірі бойынша, мәдени тұлғаның рухани шығармашыл қазынасын қауымдық тылсым құрастырады. Осы көмескі сананың, тылсымның құрылымдық бөлігін архетип деп атайды. Оларға адамның рухани өмірінің априорлы қалыптастыратын және оның іс – әрекетін, мінез – құлық жүйесін жалпылама анықтайтын құндылықтар қисыны жатады. Осының негізінде адамда «мендік» сезім, этноста ортақ уақыттық – көріністік өріс пайда болады. Архктип үғымының ең басты белгілеріне уақыт пен кеңістік жатады. Өйткені оның тікелей хронотоптық сипаты бар және ол – уақыт пен кеңістіктегі мәдени әлемді адамның игеруінің негізгі шарттарының бірі. Әрбір халық өз мәдениетін еркін дамытуға мүмкіндік алған кезде архетиптеріне жиі оралады. Мысалы, соңғы кездегі мәдениет пен өнердің әр саласындағы «ұлттық негіздерді жаңғырту» идеясы осымен ұқсас. Бұл – әсіресе, тәуелсіздікке енді қолы жеткен Қазақстан Республикасында да өтіп жатқан заңды және прогрессивті құбылыс. Архетиптік уақытты жаңғырту дегеніміз әлемдік мәдениетте кездесетін фундаментализм (түп – тамырды әсірелеу) және партикуляризмнен (мәдени оқшаулық, ерекше жол) бөлек құбылыс. Бәзде жиә айтылатын «еуразиялық идея» мәнісі жағынан алғанда паритикуляризмнің бір түрі және ол, негізінен, Ресей жерінде қалыптасқан. Мәдениеттер диалогы кеңістігінде архетиптік уақытты жаңғырту мәдени әмбебаптылық идеясына қарсы келмейді. Архетиптік уақыт мифологиямен тікелей қатысты. Бұл архаистік (көненің) қалдықтар (З.Фрейд) адам психикасының ескі бөлігін және «коллективтік образдар», мифологиялық тақырыптар арқылы оның негізін құрайды. Неліктен бұдан екі мың жыл бұрын өмір сахнасынан кеткен мифтер үнемі жаңғырып отырады және бұл құбылыс бүгінде де неге біздің санамызда белсенділігін сақтап қалған деген сұраққа жауап іздесек, ол былай болмақ. Мифтер адамның ойлау аппаратында үнемі базистік білім ретінде қатысып отырады. Кейіннен бұл архаистік қалдықтар психикалық талдаудың басқа мектептерінде мифологиялық бейнелер мен тақырыптардың саналы көрінісі болып табылатын архетиптер немесе прообраздар негізінле алынады (К.Юнг). Мыңдаған жылдарға созылған жартылай көшпелі мал өсіру кәсібі, оның батыр, ат, көш, киіз үй, алыс елдер, замана, көш – қоныс кеңісітігі, жылы оңтүстің аймағы, «сарғая күткен қалыңдық», тағы да басқа көптеген тақырыптары тек қана тікелей өндірістік қатынастардың ықпалымен ғана емес, қоғамдық мәдениеттің болуымен, яғни белгілі бір тіршілік салтының әсерінен пайда болды. Сонымен белгілі бір мәдениеттің архетипіне оның өзіндік болмысын неғұрлым бойына толығырақ жинаған, салт – дәстүрлік және өзіндік сана ерекшеліктерін қалыптастырған және дербес жүйе ретінде өркениеттер диалогында орын алған мәдени түпнұсқа жатады. Қазақ мәдениетінің архетипіне көптеген зерттеушілердің пікірі бойынша орта ғасырларда қалыптасқан еуроазиялық мәдени кеңістікті қамтыған түркі тілдес халықтар мен тайпалардың негізінен көшпелі мәдениеті жатады. (Ж. Алтаев, Т.Ғабитов, А.Қасабек, Қ. Мұхамбеталиев, «Философия және мәдениеттану», Алматы 2004, 14 – 23 бб) Философияның дін және мифологиялық байланысы Философияның өзекті мәселесі (материалистердің көзқарасы) ҚОРЫТЫНДЫ Философияның ықпалы, теория мен практикаға тигізер әсері оның адамзат білімінің бүкіл жиынтығына қаншалықты сүйенетініне айтарлықтай сүйенетініне айтарлықтай тәуелді екендігін тарихи тәжірибе көрсетті. Ғылым мен философия әрдайым бір – бірінен үйреніп келеді және үйрене бермек. Қазіргі заманғы ғылымның негізін құрайтын көптеген идеяларды тұңғыш рет философия ұсынған болатын. Ол үшін Левкипп пен Демокриттің заттардың атомдық құрылысы жайында айтқан данышпан ойларын келтірсе де болады. Р.Декарттың тұңғыш айтқан рефлекс туралы ұғымы және сондай – ақ ол тұжырымдаған қозғалыстың сақталу (массаның жылдамдыққа көбейтіндісінің тұрақтылығы) принципін еске сала кетуге болады. Атомдардан тұратын күрделі бөлшектер – молекулалардың болатыны туралы ойды тұңғыш рет француз философы П.Гассенди және сондай – ақ М.В, Ломоносов айтты және т.т. Ғылымның прогресі өз тарапынан философияны айтарлықтай байытты, яғни жаратылыстануда әрбір ұлы жаңалық ашылған сайын материализм өз формасын өзгертті. ХХ ғасыр философиясының ең кең тараған ағымдарының бірі – неопозитивизмнің өкілдері тіпті жуырда ғана ғылым ешұандай да философияны қажет етпейді дескен еді. Солардың бірі Г.Рейхенбах, мәселен, философия шеше алмай келген мәселелерге жаратылыстынудың өзі жауап бере алады деп мәлімдеді. Ал жаратылыстану айналыспайтын таза философиялық мәселелерге келсек, олар, Рейхенбахтың пікірінше, - ғылыми мағынасы жоқ жалған проблемалар. Айта кеткен жөн, философия мен жаратылыстанудың арақатынасы туралы мәселеге бұлайша қарауды қазіргі кезде көптеген неопозитивистердің өздері де айыптап жүр, өйткені ол философиялық проблемаларды өзі ұсынып, өзі шешуге әрекет жасаушы жаратылыстану үшін мүлдем тиімсіз болып шықты. Қазіргі заманғы жаратылыстану ғылымдары интеграциялану тенденциясын бастап кешіріп отыр, сондықтан ол жалпылаудың жаңа теорияларын, мәселен, элементарлық бөлшектердің жалпы теориясы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі дамуының жалпы теориясы, системалардың жалпы теориясы, басқарудың жалпы теориясы сияқты теорияларды т.б. іздестіру үстінде. Мұңдай жоғары деңгейлі жалпылаулар жоғары философиялық мәдениет бар жерде ғана мүмкін. Диалектикалыұ – материалистік философия, оның диалектикалық әдісі алуан салалы дүниені жан – жақты танып білуге көмектесе алады. Ғылыми танымның түрлі салаларында таным процесінің логикалық жолдарын, оның әдіс – тәсілдері мен формаларын қарастыру, эмпириктік және теориялық танымдардың арақатынасын, ақиқатқа жетудің әдіс – тәсілдері туралы бастапқы ұғымдарды талдаудың т.б. қажеттілігі барған сайын арта түсуде, ал бұл философияның методологиялық қызметімен тығыз байланысты. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Ж. Алтаев, Т.Ғабитов, А.Қасабек, Қ. Мұхамбеталиев, «Философия және мәдениеттану», Алматы 2004, 14 – 23 бб 2. Г.А.Кактаева, «Философия негіздері», Астана 2006, 6-20 бб 3. Ә.Х. Тұрғынбаев, «Философия», Алматы 2005,12-16 бб | |
| Просмотров: 20188 | Загрузок: 927 | Рейтинг: 2.0/3 | |
| Всего комментариев: 0 | |
Статистика
Онлайн всего: 1
Гостей: 1
Пользователей: 0
copyright © 2013 | все права защищены Хостинг от uCoz
